ชุมชนโบราณบ้านพระปืด

มีลักษณะเป็นเนินดินบนพื้นที่ราบที่เกิดจากการทับถมของตะกอนน้ำ พื้นที่โดยรอยเป็นพื้นที่ราบมีลูกคลื่นลอนลาดเล็กน้อย

บ้านพระปืด แต่เดิมมีชื่อว่า บ้านประปืด ซึ่งสันนิษฐานว่า คำว่า “ประปืด” คงเพี้ยนมาจากคำว่า “เปรียะปืด” ซึ่งเป็นคำผสมระหว่างภาษาพื้นเมืองเขมร กับภาษากูย เพราะคำว่า “เปรียะ” ในภาษาพื้นเมืองเขมร แปลว่า “พระพุทธรูป” คำว่า “ปืด” เป็นภาษากูย แปลว่า “ใหญ่” บ้านพระปืดมีพระพุทธรูปที่มีขนาดใหญ่เป็นพระประธานในโบสถ์ ในวัดบ้านพระปืด หมู่บ้านพระปืด  มีลักษณะการก่อสร้างคล้ายคลึงเมืองสุรินทร์  แต่มีขนาดเล็กกว่า  โดยมีคูน้ำ และกำแพงดินรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าแบบเดียวกัน   ซึ่งส่วนใหญ่ได้มีการอนุรักษ์ไว้  และคงรูปเดิมได้มากที่สุด  เชื่อกันว่าในอดีตคงจะเป็นแหล่งชุมชนโบราณที่สำคัญแห่งหนึ่ง  เคยมีถนนโบราณออกจากเมืองสุรินทร์  ทางทิศตะวันออกขนาดกว้าง  12 เมตร  สูงประมาณ 1 เมตร  ผ่านบ้านแสตง  บ้านหนองตะครอง  บ้านภูดิน ไปถึงบ้านพระปืด  และเลยไปยังบ้านแสรออ ที่มีปราสาทโบราณ (ปราสาททอง)  อยู่ด้วย 1 แห่ง  แต่บัดนี้ได้ถูกบุกรุกเป็นที่นาไปหมดสิ้นแล้ว  จากตำนานคำบอกเล่าที่เป็นที่มาของบ้านพระปืด หมู่บ้านพระปืดจะสร้างมาแต่เมื่อใดและใครเป็นผู้สร้างไม่อาจที่จะค้นคว้าหาหลักฐานได้  เพราะไม่พบศิลาจารึก  หรือการจดลายลักษณ์อักษรไว้แต่อย่างใด    แต่สันนิษฐานว่า  คงสร้างรุ่นราวคราวเดียวกับเมืองปทายสมันต์ในอดีต (เมืองสุรินทร์)  ประมาณ 2,000 ปี เศษมาแล้วตัวเมืองประทายสมันต์ตามที่กล่าวมาแล้ว ยังมีชุมชนโบราณรอบๆ ที่เป็นเมืองบริวารอีก 4 แห่งคือ

1. ชุมชนโบราณบ้านสลักได

2. ชุมชนโบราณบ้านแสลงพัน

3. ชุมชนโบราณบ้านพระปืด

4. ชุมชนโบราณบ้านแกใหญ่

ชุมชนโบราณบ้านพระปืด บริเวณโดยรอบเป็นทุ่งนา สภาพของแหล่งเป็นเนินดินที่มีคูน้ำคันดินล้อมรอบ บริเวณที่สูงที่สุดเป็นบริเวณวัดประสาทพระแก้ว แหล่งเดิมเป็นป่าทึบ ปัจจุบันกลายสภาพเป็นป่าโปร่งบางส่วน คูน้ำคันดินมีการลุกล้ำทำเป็นถนนและที่อยู่อาศัยบางส่วน เพื่อความสะดวกของชุมชน

ชุมชนโบราณบ้านพระปืด จ.สุรินทร์ ปรากฏร่องรอยการใช้พื้นที่ของมนุษย์มาตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์เป็นต้นมาจนถึงปัจจุบัน โดยปรากฏเนินดินที่มีขนาดสูงใหญ่ มีชั้นทับถมของเศษภาชนะดินเผาในระดับที่ลึกลงไปจากผิวดิน แสดงถึงการมีกิจกรรมการอยู่อาศัยของมนุษย์ซ้อนทับถมกันมาเป็นระยะเวลานาน และคูน้ำชั้นในปรากฏสภาพให้เห็นอย่างชัดเจนทุกด้านและมีการขุดลอกแล้ว มีเพียงบางช่วงเท่านั้นที่ถูกรุกล้ำทำเป็นถนนและที่อยู่อาศัย นอกจากนี้ภายในตัวแหล่งระหว่างชายเนินของหมู่บ้านกับคันดินชั้นในด้านทิศเหนือมีหนองน้ำขนาดใหญ่พอสมควร ซึ่งเรียกว่า “หนองผือ” และตรงบริเวณระหว่างชายเนินวัดปราสาทแก้วกับคันดินชั้นในด้านทิศตะวันออกก็มีหนองน้ำขนาดใหญ่อีกแหน่งหนึ่ง แต่ปัจจุบันหนองน้ำบางส่วนถูกถมเพื่อใช้ประโยชน์ในพื้นที่ของชุมชน

ชุมชนโบราณบ้านพระปืด ลักษณะเป็นเนินดินที่มีคูน้ำคันดินล้อมรอบ แผนผังเมืองเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า กว้างประมาณ  เมตร ยาวประมาณ 1,000 เมตร ประกอบไปด้วยคูน้ำ 2 ชั้น และคันดิน 3 ชั้น สูงจากพื้นที่โดยรอบที่เป็นทุ่งนาประมาณ 4 เมตร และมีความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลางประมาณ 158 เมตร จุดสูงสุดของเนินอยู่บริเวณวัดปราสาทแก้ว และเนินดินทางทิศเหนือของวัด พื้นที่มีความลาดเอียงจากทิศตะวันออกไปทางทิศตะวันตก

ชาวบ้านส่วนมากประกอบอาชีพทำนา และรับจ้างทั่วไป หนุ่มสาวบางส่วนอพยพไปทำงานที่อื่น เมื่อสิ้นฤดูเก็บเกี่ยวและกลับมาภูมิลำเนาเดิมเพื่อเริ่มฤดูเพาะปลูก รายได้ของหมู่บ้านจึงขึ้นอยู่กับการขายข้าว และส่วนหนึ่งมาจากค่าจ้างแรงงาน ปัจจุบันหน่วยงานราชการและชาวบ้านได้อนุรักษ์และบูรณะให้อยู่ในสภาพดี เพื่อให้เป็นสถานที่ท่องเที่ยวเพื่อให้ชุมชนมีรายได้